۱۳۹۰ اسفند ۱۰, چهارشنبه

پيشينه ي موسيقي كرمانشاه




كرمانشاه فلات ناهمواري است كه درميان كوهها و دره هاي سلسه جبال زاگرس گسترده شده است.‏
‏همجواري استان با خاك بين النهرين قديم و تمدنهاي سومري و بابلي و گذركاروانهاي تجاري از اين منطقه بر رونق و شكوفايي تمدن فرهنگي اين منطقه در سده هاي پيش از اسلام افزوده است...


در هزاره سوم پيش از ميلاد اقوام لولوبي ساكن در غرب ايران فرمانروايان منطقه بودند ، و سنگ نگاره اي در سرپل ذهاب از فرمانروايي موسوم به آنو با ني ني بر جاي مانده است .‏
در ادوار بعد كرمانشاه جزيي از قلمرو كشور ماد محسوب مي شده است ، آثار اين دوران به صورت مقابر و آرامگاههاي صخره اي كند شده در دل كوهها ، ‌هم اكنون در سرپل ذهاب به نام آرامگاه معروف به دكان داود ،‌ آرامگاه صخره اي شيرين و فرهاد در شمال غربي شهرستان صحنه و آرامگاهي در روانسر به جاي مانده است.
يكي از آثار بسيار مهم استان كرمانشاه مجموعه سنگ نبشته هاي دوره ساساني كه در دو طاق واقع در شمال شهر ( در دامنه كوه پراو ) قرار گرفته و به طاق بستان معروف است .‏
در قسمت چپ وراست طاق بقدري نقوش حجاري شده كه در آن ذره اي جاي خالي نمي توان يافت. در اين قسمت كه شكارگاه نام دارد و در واقع نشانگر سفر پادشاه براي شكار است. ‏
اما پر قدمت ترين اثري كه مي توان بدان استناد كرد تصوير نوازندگان در حجاري طاق بستان كرمانشاه است ،‌ كه تصاويري از دفي چهارگوش ديده مي شود كه شايد همان گمبر يا چمبر باشد ( گمبر و چمبر به معناي دايره است ) و در قسمتي ديگر در بين نوازندگان اشخاصي را مي بينيم كه در حال نواختن سازي شبيه سورنا هستند و در كنار تصاوير ديگر سازها ، تصوير نوعي طبل كمر ديده مي شود كه به احتمال زياد تصوير دهل يا همان تبيره مي باشد كه نوازندگان به هنگام نواختن آن را به كمر مي بسته اند،‌ و در قسمتي ديگر چنگ نوازاني سوار بر قايق به تصوير كشيده شده است . ‏
با استناد به آثار تاريخي كرمانشاه اين حقيقت آشكار است كه ساز و موسيقي در منطقه كرمانشاه از سابقه اي ديرينه برخوردار است.‏
مردم كرد ساكن اين منطقه همواره در زندگي روزمره و هنگام دشواريها و شاديها و حتي مراسم مذهبي و عبادي خود ، با ساز و موسيقي الفتي تمام داشته اند و نغعمات دل انگيز موسيقي كرد همواره در زندگي آنها در حلول تاريخ جاري بوده است .‏
در ادامه به تشريح پيشينه موسيقي در مراسم هاي مختلف مردم كرد از گذشته تاكنون ( بطور مختصر) مي پردازيم.‏
ساز و موسيقي در مراسم سوگواري منطقه روستايي كرمانشاه
‏ الف) تنبور در مراسم عزا ( منطقه گوران ) ‏
ب) سرنا و دهل در مراسم عزا ‏
ج) شمشال در مراسم سوگواري ( منطقه اورامانات )‏
‏ الف) تنبور در مراسم عزا‏
‏ مردم گوران و قلخاني ( دو ايل بزرگ منطقه ) در كرند براي خاكسپاري عزيزان خود مراسم خاصي دارند ،‌ معمولاً در اين مراسم تنبور نوازان با اجراي مقامهاي ويژه اي عزيزان و بزرگان فوت شده ي خود را بدرقه مي كنند . ‏
زماني كه نفس هاي شخص در بستر مرگ به شماره مي افتد ، نوازنده ي تنبور با نواختن مقامهاي كلام و ذكر حقاني روح او را تا الحاق به اصل خود همراهي مي كند.‏
به هنگام تشيع جنازه ، نوازنده تنبور جلوتر از تابوت و مقدم بر تشيع كنندگان تا خاكسپاري متوفي مقام « فاني فاني » را اجرا كرده و اشعاري مبني بر ناپايداري انسان را سر مي دهد.‏
پس از مراسم خاكسپاري ، مردم براي گفتن تسليت در خانه صاحب عزا جمع مي شوند و صاحب عزا به احترام ميهمانان بر در منزل ايستاده تنبور مي نوازد .‏
اين شيوه در مراسم سوم ، ‌هفتم ،‌ چهلم و سالگرد متوفي نيز دنبال مي شود.‏
اگر افرادي از روستاهاي ديگر براي گفتن تسليت بيايند با خود تنبور آورده و به محض نزديك شدن به خانه صاحب عزا مقام « فاني فاني» را مي نوازند و در مقابل ، صاحب عزا نيز به احترام ايشان تنبور مي نوازد و با رسيدن ميهمانان به منزل متوفي صداي تنبور قطع ميشود .‏
‏ ب ) سرنا و دهل در مراسم عزا ‏
در مناطق كردنشين ( مخصوصاً كرمانشاه ) نوازندگان سرنا و دهل براي مراسم عزا و تشيع جنازه مقامهاي مخصوصي را كه حاكي از غم صاحبان عزاست مي نوازند . مانند مقام سحري- مقام شيوني ـ مقام چمري و ...‏
مثلاً مقام چمري : موقع حمل جنازه متوفي نوازندگان سرنا و دهل با جنازه حركت كرده و آهنگي با ريتم و حالتي كاملاً شبيه مارش عزا مي نوازند كه آنرا چمري مي نامند.‏
اين آهنگ با ريتم چهار ضربي 4/4 تا دفن ميت ادامه مي يابد.‏
در گذشته از سرنا و دهل علاوه بر آهنگهاي شادي و عزا در موارد ديگر نيز استفاده مي شده مثلاً ‌در سحرهاي ماه مبارك رمضان نوازندگان سرنا و دهل به بلندي شهر مي رفتند و با نواختن ساز مردم را براي اجراي مراسم سحري از خواب بيدار مي كردند كه اصطلاحاً به آن نقاره خوان مي گفتند . ‏
‏ ج) شمشال در مراسم سوگواري مردم اورامانات ‏
مقامهاي اين ساز نيز با ريتم آرام و محزون نواخته مي شود .‏
‏ مهمترين اين مقامات سحري و چمري است.‏
‏ ساز و موسیقی در مراسم های شاد و مقام های مرسوم در جشن ها
‏ به آهنگ های شادی که در منطقه کرمانشاه نواخته می شود اصطلاحا" آهنگ خوشی می گویند .‏
این آهنگ ها و مقامها بیشتر برای برپایی مراسم عروسی روستایی استفاده می شود.‏
با شروع هر آهنگ در واقع مرحله ای از مراسم ازدواج آغاز و بدین گونه روند مراسم جشن و سرور در اذهان حضار تداعی شده که به آنها می پردازیم:‏
‏ 1 – مقام سحری
همچنان که از اسم آن پیداست این مقام را قبل از طلوع آفتاب و به هنگام سحر می نوازند و اهالی منطقه آماده جشن عروسی می شوند. ( این مقام در مراسم عزا با کمی تفاوت و رسمی تر بکار می رود) بعد از اجرای مقام سحری ، آهنگ سوار سوار یا سوارانه اجرا می شود.‏
‏ 2 – مقام سوار سوار‏
‏ مردم مناطق کرد نشین از دیر باز به اسب و سوارکاری علاقه وافر داشته اند. در گذشته ی دور مقامی با این نام شکل گرفته که ریتم آن تداعی کننده صدای پای اسب بوده ، گاه تند و گاه کند می شود، سوار سوار خود نیز بر دو نوع است:‏
‏ الف) سوارانه خاو‏
ب) سوارانه جنگی ‏
‏ 3 – سوارانه خاو:‏
‏ این مقام ریتمی سنگین دارد و در گذشته آن را د زمان جنگها و برای اعلان آماده باش می نواختند.‏
سوارکاران با شنیدن آن زین و برگ اسبها را آماده می کردند و تند شدن ریتم آن گویای زمان رهسپاری بسوی نبرد بوده . امروزه با شنیدن این آهنگ سواران برای آوردن عروس آماده می شوند و با تند شدن آن ، باید برای آوردن عروس رهسپار شوند.‏
‏ 4- سوارانه جنگی:‏
‏ این مقام ریتم تندی داشته و مشابه آهنگ ویژه رقص فتاح پاشا است.‏
در گذشته نواختن این آهنگ با سرنا و دهل به منزله صدور فرمان حمله بوده و سواران به تاخت به سوی دشمن حمله می بردند، امروزه با شنیدن آن ، سوارکاران شتابان برای آوردن عروس می روند. پس از اجرای مقام سوارانه و بازگشت سواران ، مقام جلوشاهی اجرا می شود.‏
‏ 5- جلو شاهی :‏
‏ در گذشته این مقام پس از بازگشت پیروزمندانه سواران و هنگامی که مردم شادمان از پیروزی به استقبال آنان می رفتند، نواخته می شد.‏
امروزه هنگامیکه سواران عروس را از شهر یا دهکده به خانه داماد می آوردند، همه اهالی جمع شده و به استقبال عروس می روند و نوازندگان سرنا و دهل مقام جلو شاهی را می نوازند . سوارکاران تفنگ به دست و شلیک کنان عروس را همراهی کرده ، به مراسم هیجان بیشتری می بخشند.‏
‏ پس از آن مقام های دیگری مانند : گه ریان – پشت پا – هه لگرتن- فتاح پاشا – لب لان- چه چی- سه جار – خان امیری و ... نواخته می شود. ‏
مقامهای محلی و موسیقی فولکلور کرمانشاه تحت همین شرایط از روزگاران قدیم و نامحدود از این حالات و کیفیات مختصری که عرض شد ، شکل گیری و ریشه گرفته و در هر طایفه ای به اشکال گوناگون به لهجه محلی در آمده و رواج پیدا کرده است. مطالب فوق شرح مختصری از گستره عظیم موسیقی فولکلور در این منطقه از کشور عزیز می باشد، که امروز این مقام ها دستمایه آهنگسازان بزرگ قرارگرفته و موسیقی هایی با تنظیم های علمی بر روی آن شکل گرفته است.‏

به همت "طاهره جعفری" – مسئول انجمن شعر
linatanha@ymail.com